18 Mart Zaferi: Çanakkale nasıl savunuldu, İngilizler nerede hata yaptı?

Eğer İtilaf Devletleri Çanakkale Boğazı’nı geçmiş olsaydı, Birinci Dünya Savaşı’nın akışı nasıl değişirdi?

Araştırmacılara nazaran Osmanlı İmparatorluğu savaştan çekilebilir ve İtilaf Devletleri Batı Cephesi’ne odaklanabilirdi. Hatta Rusya’da ihtilal olmayabilir, Sovyetler hiç kurulmayabilirdi.

Ama Çanakkale geçilemedi.

Peki Osmanlı’yı basitçe yeneceğini, hatta askerlerin savaşmadan kaçacağını düşünen Britanya nerede kusur yaptı?

BBC Türkçe‘ye konuşan New South Wales Üniversitesi’nden askeri tarihçi Mesut Uyar, Gelibolu muharebesine giden günleri şöyle özetliyor:

“Alman ordusu Batı cephesinde Belçika’nın tamamına yakınını ve Fransa’nın doğusunu; Doğu cephesinde o vakit Rusya’nın kesimi olan Polonya’yı büyük ölçüde işgal etti lakin savaşı sonuçlandıramadı.”

Bu ortamda İngiliz siyasi ve askeri başkanları de savaşı hemencecik bitirecek stratejik bir tahlil arayışına girmişti.

Başta o sırada Donanma Bakanı olan Winston Churchill olmak üzere bir küme önder, direkt Almanya yerine, “ittifakın en zayıf üyesi” olarak görülen Osmanlı’yı maksat almayı tartışıyordu.

Çanakkale stratejisi nasıl gelişti?

Birinci Dünya Savaşı başladığında hem İtilaf devletleri yani İngiltere, Fransa ve Rusya hem de İttifak devletleri yani Almanya, Avusturya-Macaristan, Osmanlı İmparatorluğu savaşın kanlı olacağını lakin çabuk biteceğini düşünüyordu.

BBC Türkçe‘ye konuşan Londra İmparatorluk Savaş Müzeleri Birinci Dünya Savaşı Bölüm Başkanı tarihçi Alan Wakefield, o günlerde Rusya’nın büyük bir baskı altında olduğunu anlatıyor.

Çünkü o periyotta Rus buğdayı İngiltere ve Fransa’ya ulaşmalı, karşılığında silah ve mühimmat gelmeliydi.

Bu da lakin Karadeniz üzerinden yapılabilirdi.

İtilaf Devletleri’ne nazaran bu yüzden Osmanlı bir an evvel savaştan çıkmalıydı.

Öte yandan o sırada Balkanlar’da Yunanistan, Bulgaristan, Romanya tarafsızdı.

Yeni biten Balkan Savaşları’ndan ötürü Osmanlı’yla âlâ bağları yoktu.

İtilaf Devletleri, Osmanlı’nın savaş dışı bırakılması ve Balkanlar’da yeni müttefiklerle güneyden taarruz ederek savaş bitirilebilirdi.

Çanakkale Boğazı’ndan geçmek ve başşehir İstanbul’a ulaşmak en çok kabul gören plandı.

Uyar, “Donanma başşehrin önüne gelince halk ayaklanır, iktidar değişir. Osmanlı teslim olur, iş biter halinde bir niyet vardı” diyor.

Osmanlı nasıl tek bir darbede savaş dışı kalır?

Wakefield Osmanlı’ya saldırma fikrinin geliştiği periyotta İngiliz ordusunun epey küçük olduğunu ve bir öteki kara harekâtı için daha kâfi kaynağının olmadığını hatırlatıyor.

Ancak donanması çok büyük ve güçlüydü.

Dolayısıyla plan sadece deniz gücünü kullanarak Çanakkale’yi geçmekti.

Modern savaş gemilerine Almanya’ya karşı kuzeyde gereksinim vardı.

Bu nedenle Çanakkale’ye birçok eski, demode zırhlılar gönderilmişti.

Zaten çağdaş gemilere muhtaçlık olmayacağı, süratlice boğazdan geçileceği ve zafer kazanılacağı iddia ediliyordu.

Uyar, bu periyotta “herkesin aklındaki Osmanlı ordusu imajını” Osmanlı ordusunun 1912-13’te kendisinden çok daha zayıf olan Balkan devletleri karşısında hezimete uğramış olmasının belirlediğini söylüyor.

Uyar, bu eski model gemilerin tekrar de önemli bir ateş gücüne sahip olduğunu belirtiyor.

Ayrıca Çanakkale’deki Osmanlı topçu menzilinden çok daha uzun menzile sahip olduklarını hatırlatıyor.

Boğaz uzunluktan boya mayın döşeliydi

İngiliz ve Fransız taarruzu, Şubat 1915’te Çanakkale Boğazı’nın girişinde bir hafta süren ve başarılı olan bir bombardımanla başladı.

Boğazın her iki tarafından da ağır topçu ateşiyle karşılaşıldı.

Ancak önemli bir meşakkat daha vardı: Mayınlar.

1911’deki Trablusgarp Savaşı’nda İtalyan donanması tehlikesi, Balkan Savaşları’nda Yunan donanması tehdidi, Osmanlı subaylarını Çanakkale Boğazı’nı muhafaza planları yapmaya itmişti.

Boğaz uzunluktan boya mayın döşeliydi.

Uyar’a nazaran İtilaf Devletleri donanması Çanakkale Boğazı’na geldiğinde mayın konusunda bir tahlilleri yoktu.

Mayın temizlemek için sivil balıkçı tekneleri seferber edilmişti.

Metal gemilere nazaran hazırlanan mayınlara karşı birden fazla ahşap olan balıkçı gemileri daha korumalıydı.

Ancak motorları yoktu, akıntı kuvvetliydi, mayın temizleme konusunda tecrübeli değillerdi ve kendilerini riske atmak da istemiyorlardı.

Dolayısıyla mayınlar büsbütün temizlenemedi.

İtilaf Devletleri ” 18 Mart‘ta mayınlar temizlenememiş olduğu halde, boğaza giriyor ve ağır zayiat veriyorlar” diyor Uyar.

Nusret mayın gemisi nasıl fark yarattı?

Peki İtilaf Devletleri gemileri Çanakkale Boğazı’nın mayın döşeli olduğunu bildiği halde neden harekte geçti?

Wakefield’a nazaran Osmanlı savunması onların geldiğini biliyordu, hasebiyle fazla gecikemezlerdi.

“Ayrıca mayın olduğunu bilmedikleri bir alana yönelmişlerdi.”

Burada Nusret devreye giriyor.

Mayın döşeyen teknelere sonradan katılan Nusret mayın gemisi kıymetli bir fark yaratmıştı.

Boğazdaki 11 çizgi mayın daima boğazı kapatacak halde ve birbirine paralel biçimde döşenmişti.

Uyar, karadaki subayların yönlendirmesiyle Nusret’in, Karanlık Liman’a, dikey bir mayın sınırı döşediğini anlatıyor.

Çünkü subaylar 18 Mart öncesinde İtilaf Devletleri gemilerinin daima buradan dönüş hareketi yaptığı gözlemlemişti.

Nitekim 18 Mart’ta en önde Çanakkale Boğazı’na giren Fransız gemileri Karanlık Liman’dan dönüş yaparak ikinci sınırdaki İngiliz gemilerinin birinci hatta geçmesine müsaade etmeye çalışırken mayına denk geliyor.

İlk olarak iki Fransız gemisi mayına çarpıyor ve bütün mürettebatla batıyor.

Ardından bir İngiliz gemisi ile ona yardıma giden öteki bir gemi mayına çarpıyor ve geri çekilmeye başlıyorlar.

Denizden tekrar bir atak yapılması konuşulsa da bu gerçekleşmiyor ve bir kara harekatıyla deniz kuvvetlerinin boğazdan geçmesi için bir alan yaratılmasında karar kılınıyor.

Ve 18 Mart’ta Çanakkale geçilemiyor.

‘İngiliz tarafında tereddütlü kumandanlar, Türk tarafında kahramanca savunma’

Uyar “O dönemki aristokratik yapıda Osmanlı dahil doğu halkları çok aşağı görülüyordu” diyor.

Bunun da tesiriyle donanma başarısız olunca İngiltere’nin itibarını korumak için kara harekâtı fikri doğuyor.

Kara harekatındaki en büyük sorun, bunun önemli bir planlama olmaksızın, daha evvel yapılmamış, büyük çaplı bir kara-donanma hücum olması.

İngiliz ordusu bu harekât için gereğince büyük değildi.

Avusturalya ve Yeni Zelanda birlikleri Mısır’dan buraya çekildi. Hint birlikleri getirildi. Fransızların Afrika’daki birlikleri çağrıldı.

Wakefield, bu türlü bir çıkartma için ordunun ve donanmanın uygun donanıma, eğitime sahip olmadıklarını vurguluyor:

“Türk ordusunun kendini savunma yeteneğini mutlaka küçümsüyorlar. Bu çok büyük bir sorun.”

Gelen gemiler ortasında çıkartma gemileri yoktu.

Gemilerden, kürekle çekilen ahşap teknelerden çıkarma yapılıyordu.

Uyar “İlk sefer büyük çaplı bir birlik denizden karaya çıkartılacak ve karada önemli bir savunma bekleniyor” diyor ve ekliyor:

“Ve bunu [çıkartmayı] derme çatma birliklerle rastgele toplanmış generallerle yapıyorlar.”

Bu Osmanlı için de bir birinciydi.

Ancak onlar vatan savunmasındaydı ve başlarında çok uygun kumandanlar vardı.

Wakefield, “İngiliz tarafında az birlik, az silah, makus irtibat kanalları ve kararsız kumandanlar, sayıca az olan Türk tarafında ise kahramanca savunma vardı” diyor.

Kırım Savaşı’ndan biliniyordu

Ayrıca İtilaf Devletleri’nin komuta heyeti bölgenin coğrafyası hakkında yeteri kadar bilgi sahibi değildi.

Uyar, 1853’te Kırım Savaşı’nda Rusların Trakya’yı ele geçirmesi duruma karşı İngilizlerin Gelibolu’ya çıkarma yapma ihtimalini göz önünde bulundurduğunu anlatıyor:

“Gelibolu yarımadasının nerelerine çıkartmayı uygun? Haritaları hazırlamışlar, lojistik hesaplarını yapmışlar. Bunların hepsi ellerinde vardı ancak arşivdeydi.”

Bunun da tesiriyle; 25 Nisan 1915’te başlayan kara harekatı başarılı olmamış, İtilaf Devletleri boğazı karadan da geçemeyeceklerini anlayarak Aralık 1915’ten itibaren gizlice geri çekilmeye başlamıştı.

Sekiz ay cephede kalan Mustafa Kemal’in askeri dehası bu kara savaşları sırasında kendini göstermiş, o ve öteki kumandanlar sayesinde Çanakkale Boğaz’ı geçilememişti.

Ocak 1916’ya kadar süren kara savaşları boyunca iki taraf da ağır zayiat verdi.

Osmanlı tarafında 166.507 kişi öldü, yaralandı yahut ağır halde hastalandı, bunlardan 1.658’i subaydı.

‘Geri çekilme harekatın tek başarılı noktasıydı’

Wakefield “İtilaf kuvvetlerinin geri çekilmesi, tüm operasyonun tek başarılı kısmıydı” diyor.

Çünkü savaş boyunca karada verilen ağır kayıplara karşın geri çekilmede büyük bir can kaybı olmuyor.

Uyar’a nazaran bunda iki şey tesirliydi.

Diğer bir faktör ise savunmadaki Osmanlı askerlerinin artık zafer kazandıklarını bilmeleri ve daha fazla savaşmamalarıydı.

“Çünkü kimse kapanacağı belirli olan bir cephede ölen son asker olmak istemiyordu.”

Çanakkale mağlubiyeti Britanya için büyük bir felaketti.

“Avrupa’nın hasta adamı” olarak gördükleri Osmanlı’ya karşı epeyce kolay bir zafer kazanmayı beklerken büyük bir hezimete uğramışlardı. Ayrıyeten Müslüman bir güce karşı!

Wakefield o periyot Britanya için Hindistan üzere İngiliz ve Fransız imparatorluklarındaki Müslümanların ayaklanması tasalarının doğduğunu vurguluyor. Ayrıyeten İngiliz Hint Ordusunun da yüzde 40’ı Müslüman’dı.

Gelibolu çıkartmasına büyük destek veren Savaş Bakanı Herbert Kitchener’ın itibarı yerle bir olurken Churchill, donanma bakanlığı görevini kaybetti.

Başbakan Henry Asquith, başta koalisyona akabinde istifaya zorlandı.

Wakefield’a nazaran bir yandan da Avustralya ve Yeni Zelanda’da İngiliz egemenliğindense ulusal bağımsızlık fikirleri güçlendi:

“Ve doğal Mustafa Kemal üzere bir komutanın yükselişiyle çağdaş Türkiye’ye, tam bağımsız bir cumhuriyete gerçek adım attı.”